ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 9، آذر 1403 ، شماره پی در پی 103

فلسفۀ جنگ و ضد جنگ در شاهنامۀ فردوسی با نگاهی دیگر

صفحه (197 - 228)
سید جلال همایی ، مریم یوزباشی (نویسنده مسئول)، زهره سرمد
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1403

چکیده

زمینه و هدف: در اثر پرآوازه و کم نظیر فردوسی، زمینه های تحقیق و پژوهش از جنبه های گوناگون؛ به ویژه جنگ فراهم است. اما بر خلاف تصور عصر حاضر که صلح را لازمۀ این عصر نمیدانند در شاهنامه، هم از جنگ هم از ضد جنگ یا همان صلح دوستی و صلح طلبی ستایش شده است.جنگ در دنیای دیروز و امروز نه به عنوان یک پدیدۀ منفی؛ حتی در جایگاه یک عنصر پیش‌برنده در نگره های سیاسی، اخلاقی، علمی، فلسفی و ..... ستایش نیز شده است. تا آن جا که فلسفۀ جنگ و صلح از دیرباز توجه بسیارانی چون افلاطون، ابن خلدون، هراکلیتوس، کانت، هابز، نیچه، هایدگر و دیگران را به خود جلب کرده است.

جنگ در نظر فردوسی نه برخاسته از سرشت آدمی است و نه موجب پستی جنگجو. اما با این همه، فردوسی نه تنها ستایشگر جنگ نیست؛ بلکه به مقولۀ «ضد جنگ» جدا از عوامل استثنایی و بناچاری آشتی در جنگها مثل قحطی، بلایای طبیعی و خواب دیدن و ....... آگاهانه و خردمندانه بر عدم جنگ یا ضدجنگ تأکید میکند. در شاهنامه، جنگ و ضدجنگ هر دو حضوری قوی دارند. هر جا که جنگ است، صلح طلبی و ضد جنگ نیز حضور دارد. با آن همه توصیفات بینظیر از جنگها، گاهی جنگ عامل شرمندگی انسان بیان میشود و فردوسی خواسته و میل درونی خود را در ذهن و زبان شخصیتهای شاهنامه میکارد تا به ضدجنگ بودن خود اشاره کرده باشد.

روش مطالعه: روش مطالعه در این پژوهش بر اساس تحلیلی- توصیفی و بر پایۀ منابع کتابخانه ای توأم با تحلیلهای فردی است.

یافته ها : هیچ جنگی در شاهنامه از سر هوس یا فتنه انگیزی اتفاق نیفتاده است. فلسفۀ معروفترین جنگها و ضد جنگها در شاهنامه عموماً بر فلسفۀ وطن‌خواهی، بدی ستیزی، انتقام، آزستیزی و دینی استوار است. بررسی جنگها بر اساس این تقسیم‌بندی پنج گانه، دری تازه به روی خواننده نسبت به شاهنامه میگشاید.

نتیجه گیری : نتایج پژوهش، بیانگر آن است که جنگ در شاهنامه دارای فلسفه هایی است که بیانگر ارزشها و اندیشه های انسانی و ستودۀ ایرانیان است. این جنگها همراه با نیم نگاهی به ضدجنگ، نشان از منطقیترین و انسانیترین جنگها در تاریخ ایران باستان دارد. نویسنده در این مقاله با ارائۀ ابیات فراوانی توانسته فلسفۀ جنگها را به خوبی و مستند نشان بدهد.

کلمات کلیدی
فردوسی , فلسفه , جنگ , ضد جنگ , شاهنامه

• ادب پهلوانی، مؤذن جامی، مهدی ( 1379 ) تهران، قطره
• از رنگ گل تا رنج خار، سرامی، قدمعلی، ( 1373 ) ، تهران، قطره
• اوستا ( گزارش و پژوهش، دوستخواه، جلیل، ( 1374) تهران، مروارید
• بن مایه های دینی ایران باستان در شاهنامه، غضنفری، کلثوم، ( 1374 ) دانشگاه تهران
• بندهشن، بهار، مهرداد، ( 1400 ) تهران، توس
• پژوهشی در اساطیر ایران، بهار، مهرداد، ( 1378) تهران، نشر آگه
• تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ( 1378 )، ترجمۀ عبدالحمید آیتی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی
• تاریخ ادبیات پیش از اسلام، تفضلی، احمد، ( 1376 ) به کوشش ژاله آموزگار، تهران، سخن
• تاریخ اساطیر ایران باستان، آموزگار، ژاله ( 1387)، تهران، انتشارات سمت
• توتم در شاهنامه، سیف، محمدعلی، ( 1370 )، تهران، ناشرمؤلف
• جمهور، افلاطون، ( 1402)، مترجم فؤاد روحانی، تهران، نگاه
• جنگ و صلح، ملااحمد، میرزا، ( 1384)، تهران، روزگار
• جنگ و ضد جنگ، تافلر، الوین، ( 1386 )، ترجمه شهیندخت خوارزمی، تهران، انتشارات علم
• حماسه سرایی در ایران، صفا، ذبیح الله، ( 1379 )، تهران، امیرکبیر
• حماسۀ ملی ایران، نلدکه، تئودور، ( 1327 )، ترجمه بزرگ علوی، تهران، سپهر و دانشگاه تهران
• دینکرت، آذرفرنبغ، ( 1396) ، ترجمه فریدون فضیلت، تهران، انتشارات برسم
• زاداسپرم، راشد محصل، محمدتقی، ( 1366)، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی
• شاهنامه چاپ مسکو، فردوسی، ( 1397 )،باقریان موحد، سیدرضا، تهران،آفرینه
• شاهنامه، فردوسی، ( 1369)، ترجمه و تصحیح ژول مول، تهران، شرکت سهامی
• شاهنامه، فردوسی، ( 1386 ) جلال خالقی مطلق، تهران، کانون فردوسی
• شناخت اساطیر ایران، جان، هیلنز، ( 1368 )، ترجمه ژاله آموزگار، تفضلی، تهران، چشمه
• فارسنامه، ابن بلخی، ( 1374 )، تصحیح منصور رستگارفسایی، بنیاد فارس شناسی
• فردوسی (زندگی، اندیشه و شعر او) ریاحی، محمد امین، ( 1375)، تهران، سخن
• کتاب شناسی فردوسی و شاهنامه، افشار، ایرج، ( 1390 )، تهران، مؤسسه میراث مکتوب
• کیانیان، سن، کریستین، ( 1394)، ترجمه ذبیح الله صفا، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی
• گزیده های زاداسپرم، راشد محصل، محمدتقی، ( 1366 )، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
• مثنوی، مولوی، ( 1396)، مصحح محمدعلی موحد، تهران، هرمس
• مینوی خرد، تفضلی ، احمد، ( 1379)، ژاله آموزگار، تهران، توس
• نامه باستان، کزازی، جلال الدین، ( 1385 )، ج اول، تهران، سمت
• نگاهی دیگر به شاهنامه، آبان، علی، ( دست نوشته)،....
• یادگار زریران، آموزگار، ژاله، ( 1392)، تهران، سخن
• نشریات:
• اسطورۀ کیخسرو در شاهنامه، اسماعیل پور، ابوالقاسم، ( 1389 )، بخارا، ش 79 ص 73-57
• جنگ و ترجمۀ ژاپنی آن، رجب زاده، هاشم، ( 1378 )، تهران، ایران شناسی، شماره 2
• یادگار زریران یا شاهنامه گشتاسب، بهار، محمدتقی، ( 1314) تعلیم تربیت ( 3 )